Τα Θεοφάνεια είναι μια σημαντική γιορτή του Χριστιανισμού που τιμά τη βάπτιση του Ιησού Χριστού στον Ιορδάνη ποταμό από τον Άγιο Ιωάννη τον Βαπτιστή. Γιορτάζεται κάθε χρόνο στις 6 Ιανουαρίου και είναι η τρίτη και τελευταία γιορτή του Δωδεκαημέρου, που αρχίζει με τα Χριστούγεννα. Είναι επίσης γνωστή ως Θεοφάνια και Φώτα.
Η γιορτή πήρε το όνομά της από την εκδήλωση των τριών προσώπων της Αγίας Τριάδας, η οποία, σύμφωνα με τις Γραφές, συνέβη κατά τη Βάπτιση του Ιησού. Ωστόσο, στις Δυτικές Εκκλησίες, τα Θεοφάνεια συνδέονται στενότερα με την έλευση και την προσκύνηση των Τριών Μάγων στη σκηνή της γέννησης του Ιησού.
Ο Ιησούς βαπτίστηκε στον Ιορδάνη ποταμό από τον Ιωάννη τον Βαπτιστή όταν ήταν 30 ετών. Τη στιγμή της βάπτισης, το Άγιο Πνεύμα κατέβηκε από τον ουρανό με τη μορφή περιστεράς στον Ιησού και ακούστηκε μια φωνή από τον ουρανό να λέει: “Αυτός είναι ο αγαπημένος Υιός του Θεού, μέσω του οποίου ο Θεός θέλησε να σώσει τους αμαρτωλούς”. Το γεγονός αυτό καταγράφεται από τρεις από τους τέσσερις Ευαγγελιστές, τον Μάρκο, τον Ματθαίο και τον Λουκά. Είναι η πρώτη και μοναδική εμφάνιση της Αγίας Τριάδας στη γη, σύμφωνα με τις Γραφές.
Η καθιέρωση των Θεοφανείων ως εορτασμού δεν είναι γνωστή με βεβαιότητα. Ορισμένοι αιρετικοί Γνωστικοί γιόρταζαν τη Βάπτιση του Ιησού από τις αρχές του δεύτερου αιώνα, άλλοι στις 6 Ιανουαρίου και άλλοι στις 10 Ιανουαρίου. Ο Ιωάννης Χρυσόστομος παραδέχεται και περιγράφει τη γιορτή ως αρχαία γιορτή στην Αντιόχεια τη Μεγάλη και ότι οι Γνωστικοί την παρέλαβαν από εκεί. Τον τέταρτο αιώνα, η γιορτή των Θεοφανείων γιορτάζεται πλέον με λαμπρότητα σε όλη την Εκκλησία ως η γιορτή του φωτισμού της ανθρωπότητας μέσω του Αγίου Βαπτίσματος, εξ ου και η ονομασία “Τα Φώτα”, γιορτή των “Φώτων”.
Οι δύο κύριες τελετές των Θεοφανείων είναι ο Μέγας Αγιασμός, ο οποίος πραγματοποιείται εντός των Εκκλησιών, και η κατάδυση του Τιμίου Σταυρού, η οποία ακολουθεί τον Μέγα Αγιασμό. Ο Σταυρός βυθίζεται σε θαλάσσια περιοχή εντός λιμανιών, στις όχθες ποταμών ή λιμνών και, αν χρειαστεί, σε δεξαμενές νερού, όπως στην Αθήνα, κατά μίμηση της Βάπτισης του Κυρίου. Ο εκκλησιαστικός ύμνος που κυριαρχεί την ημέρα και βρίσκεται στα χείλη κάθε πιστού είναι το Απολυτίκιο των Θεοφανείων.
Τα Θεοφάνεια περιλαμβάνουν επίσης πολλά έθιμα, όπως η ψαλμωδία των κάλαντων των φώτων από τα παιδιά την παραμονή της γιορτής, η ανύψωση του Σταυρού από τους κολυμβητές κατά την τελετή της κατάδυσης του Τιμίου Σταυρού και ο αγιασμός των σπιτιών από τους ιερείς. Στην Ελλάδα, ο αγιασμός γίνεται για πρώτη φορά την παραμονή των Θεοφανείων και ονομάζεται “Μικρός Αγιασμός” ή “Πρωταγιά” ή “Φωταγώγηση”. Η εορτή των Θεοφανείων διαιωνίζει επίσης αρχαία ελληνικά έθιμα, όπως η χρήση του αγιασμού ως μέσο εξαγνισμού και απαλλαγής από την επιρροή των δαιμόνων, μια πίστη που έχει τις ρίζες της στην αρχαία λατρεία.